مکتب روایی ابوحنیفهدر باره مکتب روایی ابوحنیفه در دو موضوع قرائت و حدیث می‌توان کرد. ۱ - قرائت۱.۱ - اساتیدابوحنیفه قرائت را به طریق عرض از استادان برجسته‌ای چون عاصم (یکی از قراء هفت‌گانه) اعمش (یک از قراء چهارده‌گانه) و عبدالرحمن بن ابی لیلی فرا گرفت و راوی او در قرائت حسن بن زیاد لولوی بود. [۱]
ابن جزری، محمد بن محمد، ج۲، ص۳۴۲، غایه النهایه، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ ق/۱۹۳۲م.
۱.۲ - قرائت ابوحنیفهوی قرائتی از خود داشت که آن را ابوالفضل محمد بن جعفر خزاعی (د ۴۰۸ق/۱۰۱۷م) در یک جزء مفرد ضبط کرد و مضمون آن را هذلی در کتاب الکامل [۲]
ابن جزری، محمد بن محمد، ج۲، ص۳۴۲، غایه النهایه، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ ق/۱۹۳۲م.
و مکی در مناقب [۳]
مکی، موفق ابن احمد، ج۲، ص۷۱-۷۸، مناقب ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۱ ق.
آورده‌اند.در سده ۶ق/۱۲م نیز ابولعلاء همدانی رساله‌ای مستقل در قرائت ابوحنیفه تالیف کرد که نسخه خطی آن در آنتالیا باقی است. نقل قرائت ابوحنیفه را در برخی کتب تفسیری چون کشاف زمحشری [۴]
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۱، ص۱۲، جم، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
نیز می‌توان یافت.گفتنی است که سند روایت خزاعی از ابوحنیفه از سوی برخی صاحب نظران چون هذلی و ابن جزری مورد تردید قرار گرفته است. [۵]
ابن جزری، محمد بن محمد، ج۲، ص۳۴۲، غایه النهایه، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ ق/۱۹۳۲م.
۲ - حدیثدر جای جای آثار بازمانده از شاگردان ابوحنیفه چون کتاب الاثار ابویوسف و کتاب الاثار محمد بن حسن شیبانی، شماری از احادیث به روایت ابوحنیفه دیده می‌شود که توجه او به روایت حدیث را نشان می‌دهد. ۲.۱ - مسانیدابوحنیفه خود احادیث خویش را در مجموع‌های گرد نیاورد و همین امر در طول قرن‌ها انگیزه تالیف آثار متعدد با عنوان مسند ابی حنیفه شد که مولفان آن‌ها تلاش داشتند تا احادیث منقول از طریق ابوحنیفه را در کتابی گرد آوردند. اطلاعات و فهرست‌های موجود از شیوخ و راویان ابوحنیفه عمدتاً از همین روایات منقول استخراج گردیده است که باید در استفاده از آن‌ها احتیاط ورزید. ۲.۲ - شیوخفهرست نسبتاً دقیقی از شیوخ وی را مزی در تهذیب الکمال [۶]
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، ج۱۸، ص۱۲۷-۱۲۸، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۸۴۸.
ارائه کرده است (برای فهرستی از شیوخ کهن‌سال به این منبع رجوع کنید [۷]
خوارزمی، ابوالموید محمد بن محمود، ج۲، ص۳۳۳، جامع مسانید ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
).۲.۳ - دیدار با صحابهدر برخی از منابع، شرح دیدار او با ۴ تن از صحابه، انس بن مالک، عبدالله بن حارث بن جزء، ابن ابی اوفی و ابوالطفیل عامر بن واثله آمده است، [۸]
صیمری، حسین بن علی، ج۱، ص۱۸-۱۹، اخبارابی هنیفه واصحابه، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
[۹]
نووی، یحیی بن شرف، ج۱، ص۲۱۶، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ۱۹۲۷ م.
ولی عملاً در کتب طبقات، ابوحنیفه از تابعین شمرده نشده است.۲.۴ - راویاناز روایت کنندگان او می‌توان اینان را نام برد: حماد بن ابی حنیفه، زفر بن هذیل، عباد بن عوام، عبدالله بن مبارک، هشیم بن بشیر، وکیع بن جراح، مسلم بن خالد زنجی، ضحاک بن مخلد، عبدالله بن یزید مقری، نوح بن دراج قاضی، ابونعیم فضل بن دکین، ابراهیم بن طهان، حمزه بن حبیب زیات و در شاگرد اصلی او ابویوسف و محمد بن حسن. [۱۰]
بخاری، محمد بن اسماعیل، ج۴، ص۸۱، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ ق/ ۱۹۷۸م.
[۱۱]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، ج۴، ص۴۴۹، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ ق/۱۹۵۳م.
[۱۲]
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، ج۱۸، ص۱۲۸-۱۳۰، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۸۴۸.
۲.۵ - شخصیت رجالیدر مورد شخصیت رجالی وی باید گفت که رجال شناسان اصحاب حدیث به الفاظ گوناگون او را که دشمن فکری خود می‌دانستند، تضعیف نموده‌اند، [۱۳]
ابن سعد، محمد، ج۶، ص۲۵۶، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴ـ۱۹۱۵م.
[۱۴]
عقیلی، محمد بن عمرو، ج۴، ص۲۸۱، کتاب الضعفاءالکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلمجی، بیروت، ۱۴۰۴ق ۱۹۸۴م.
[۱۵]
عقیلی، محمد بن عمرو، ج۴، ص۲۸۴، کتاب الضعفاءالکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلمجی، بیروت، ۱۴۰۴ق ۱۹۸۴م.
ولی از تصریح به صدق و راستگویی او نیز فروگذار نکرده‌اند. [۱۶]
یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۱، ص۷۹، به کوشش محمد کامل قصار، دمشق، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م.
[۱۷]
ابن شاهین، عمر بن احمد، ج۱، ص۳۲۳، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م.
[۱۸]
ابن شاهین، عمر بن احمد، ج۱، ص۳۳۳، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م.
در واقع گرایش ابوحنیفه به ارجاء در عقیده و رأی در فقه موجب می‌شد که برخی از اصحاب حدیث به گونه‌ای تعصب آمیز با وی برخورد نمایند. [۱۹]
بسوی، یعقوب بن سفیان، ج۲، ص۷۴۶ به بعد، المعرف هوالتاریخ، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بعداد، ۱۹۷۵-۱۹۷۶م.
[۲۰]
ابوزرعه دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، ج۱، ص۵۰۵ به بعد، تاریخ به کوشش شکرالله قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م.
[۲۱]
ابن عدی، عبدالله، ج۷، ص۲۴۸۲، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۹۸۵م.
۲.۶ - احادیث منقولتنها حدیث منقول از ابوحنیفه در صحاح سته، حدیثی در باب حدود در سنن کبیر نسایی است که در نسخه «المجتبی» از سنن دیده نمی‌شود. [۲۲]
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، ج۱۸، ص۱۴۷، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۸۴۸.
ترمذی نیز تنها در کتاب «العلل» از سنن خود یک اظهار رجالی در باره جابر بن یزید جعفی و عطاء بن ابی رباح از ابوحنیفه نقل کرده [۲۳]
ترمذی محمد بن عیسی، سنن به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، ج۵، ص۷۴۱، قاهره، ۱۳۵۷ ق/۱۹۳۸ م به بعد.
و چند بار در اثناء سنن به آراء فقهی وی اشاره نموده است. [۲۴]
ترمذی محمد بن عیس، سنن به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، ج۱، ص۱۶۹، قاهره، ۱۳۵۷ ق/۱۹۳۸ م به بعد.
[۲۵]
ترمذی محمد بن عیس، سنن به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، ج۳، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۵۷ ق/۱۹۳۸ م به بعد.
شماری از احادیث و روایات ابوحنیفه را شاگردش عبدالرزاق صنعانی در المصنف خود درج کرده است. [۲۶]
صنعانی، عبدالرزاق، ج۱، ص۲۱۰، المصنف، به کوشش حبیب الرحمن اعظمی، بیروت ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
[۲۷]
صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، ج۱، ص۳۶۳، جم، به کوشش حبیب الرحمن اعظمی، بیروت ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
اما نزد امامیه، احادیثی چند از طریق ابوحنیفه در ۳ کتاب از کتب اربعه امامیه نقل شده است در غیر کتب اربعه نیز برخی احادیث او دیده می‌شود. ۳ - مقالات مرتبطبرای مطالعه بیشتر به این مقالات مراجعه کنید: ابوحنیفه کتاب‌شناسی ابوحنیفه مکتب اعتقادی ابوحنیفه مکتب فقهی ابوحنیفه مکتب حنفی اهل سنت ساختار فقه ابوحنیفه ۴ - فهرست منابع(۲) ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ ق/۱۹۵۳م. (۹) ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ ش. (۲۸) ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۹۸۵م. (۴۴) ابوزرعه دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ به کوشش شکرالله قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م. (۷۱) بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ ق/ ۱۹۷۸م. (۷۳) بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرف هوالتاریخ، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بعداد، ۱۹۷۵-۱۹۷۶م. (۸۳) ترمذی محمد بن عیس، سنن به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ ق/۱۹۳۸ م به بعد. (۱۰۳) زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. (۱۲۳) صیمری، حسین بن علی، اخبارابی هنیفه واصحابه، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م. (۱۲۹) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ ق. (۱۳۱) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۹ق. (۱۵۷) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ ق. (۱۷۱) مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۸۴۸. (۱۷۸) مکی، موفق ابن احمد، مناقب ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۱ ق. (۱۸۶) نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ۱۹۲۷ م. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحنیفه»، شماره۲۱۳۰. |